Ziektebeeld:

Ziektebeeld

Amyloïd

Het menselijk lichaam bestaat uit meer dan 30.000 verschillende eiwitten. Ieder eiwit heeft een bepaalde driedimensionale vorm (ruimtelijke vouwing) om een specifieke functie te kunnen uitoefenen. Als de vorm van een eiwit verandert, kan dat gevaarlijk zijn. Zo kan dat veranderde eiwit aan een kopie van zichzelf gaan hechten. Dat proces van aggregeren kan zich blijven herhalen zodat er lange vezels ontstaan, zogenaamde amyloïdfibrillen.

Deze amyloïdfibrillen kunnen zich op verschillende plaatsen in het lichaam afzetten als amyloïd. Wanneer je dit amyloïd in een biopt bekijkt onder de gewone microscoop, lijkt het vormeloos materiaal, maar bij sterkere vergroting onder de elektronenmicroscoop (10.000 x) zijn de amyloïdfibrillen goed herkenbaar. Wanneer het biopt gekleurd wordt met Congorood blijkt het amyloïd onder de gewone microscoop roodgekleurd te worden. Een kenmerkende bijzonderheid van amyloïd is de specifieke dubbelbreking – dit rode materiaal licht groen op – wanneer het bekeken wordt in gepolariseerd licht.

Afhankelijk van het eiwit waaruit de amyloïdfibrillen zijn opgebouwd kunnen verschillende typen amyloïd worden onderscheiden.

Amyloïdose

Amyloïdose is de naam van een groep van ziekten die alle gekenmerkt worden door afzetting van amyloïdfibrillen. Bij de systemische vormen van amyloïdose leidt afzetting van amyloïdfibrillen tussen de cellen in de weefsels tot zwelling en gestoorde orgaanfunctie.


Typen met klinische presentaties

Zoals al vermeld, kunnen verschillende eiwitten zich in weefsels ophopen als amyloïd. Het amyloïd kan plaatselijk geproduceerd en daar ook afgezet worden (zoals in de alvleesklier, hersenen of in de larynx) of door het hele lichaam heen verspreid afgezet worden. In het eerste geval spreken we van lokale amyloïdose en in het tweede geval van systemische amyloïdose. Lokale vormen van amyloïd komen frequent voor (zoals in de hersenen bij de ziekte van Alzheimer en in de alvleesklier bij ouderdomssuikerziekte) en – ondanks het feit dat ze dezelfde naam amyloïd dragen – zijn ze dus verschillend van elkaar en ook van de systemische vormen van amyloïdose.

Daarnaast kan onderscheid gemaakt worden in erfelijke en niet-erfelijke, verworven vormen.

Systemische amyloïdose
Afhankelijk van het eiwit waaruit de amyloïdfibrillen zijn opgebouwd kunnen verschillende typen amyloïdose worden onderscheiden. De vier belangrijkste systemische typen van amyloïd die onderscheiden worden (drie verworven en één erfelijke) zijn respectievelijk AA-, AL- en twee ATTR-typen:

  1. AA-amyloïdose kan ontstaan ten gevolge van chronische ontsteking, bijvoorbeeld bij chronische infecties of bij niet (voldoende) behandelde chronische ontstekingszieken zoals reumatoïde artritis. Het ontstekingseiwit serum-amyloïd A (SAA), is hierbij het voorlopereiwit waaruit amyloïdfibrillen ontstaan. Klinisch uit deze vorm van amyloïdose zich vooral in nierproblemen zoals proteïnurie en nierfunctiestoornissen. Maar soms ook door een vergrote milt en/of lever, een vergrote schildklier, cardiomyopathie, autonome neuropathie of problemen van het maag- darmstelsel.
  2. AL-amyloïdose is een type amyloïdose waarbij de amyloïdfibrillen worden gevormd uit een kappa of lambda vrije lichte keten. Deze immuunglobuline vrije lichte ketens worden geproduceerd door een plasmaceldyscrasie, klonale plasmacellen die zich meestal bevinden in het beenmerg. Bij dit type amyloïdose kan vrijwel in ieder orgaan en weefsel amyloïd gestapeld worden. Het kan gepaard gaan met cardiomyopathie, vergrote organen, proteïnurie en nierfunctiestoornissen, ernstige diarree en neuropathie.
  3. Erfelijke ATTR-amyloïdose is een type amyloïdose waarbij de amyloïdfibrillen worden gevormd uit het eiwit transthyretine. Transthyretine is een eiwit dat in de lever wordt aangemaakt en normaliter een rol speelt bij het vervoeren van schildklierhormoon en vitamine A door het lichaam. Door een mutatie in het gen voor dit eiwit kan het eiwit verkeerd gaan vouwen en amyloïdfibrillen vormen. De erfelijke vorm van ATTR-amyloïdose uit zich vooral door neuropathie en cardiomyopathie maar ook in de ogen, nieren en hersenvliezen kan amyloïdafzetting optreden.
  4. Verworven of wild-type ATTR-amyloïdose komt voor bij ouderen, vooral bij mannen boven de 60 jaar. Dit type ATTR-amyloïdose is niet erfelijk en wordt klinisch gekenmerkt door langzaam progressieve cardiomyopathie en vaak is er ook sprake van het carpaletunnelsyndroom of een wervelkanaalstenose.

Hieronder volgt een overzicht van de vier meest voorkomende vormen van systemische amyloïdose:

Type amyloïdose Eiwit Onderliggende ziekte/proces Aangedane organen
AA Serum amyloïd A Chronische ontsteking Nieren, autonoom zenuwstelsel, maag- darmstelsel
AL Kappa vrije lichte keten, Lambda vrije lichte keten Plasmaceldyscrasie Hart, nieren, lever, milt, zenuwstelsel, maag- darmstelsel, gewrichten, tong, bloedvaten
Verworven/wild type ATTR Transthyretine Ouderdom Hart, carpaletunnelsyndroom, wervelkanaalstenose, peesrupturen
Erfelijke ATTR Transthyretine Mutatie Zenuwstelsel, hart, ogen, hersenvliezen

Behalve de erfelijke ATTR-amyloïdose zijn er nog andere, zeldzamere typen van erfelijke systemische amyloïdose. Hieronder volgt een kort overzicht (niet volledig).

Gemuteerd eiwit Aangedane organen
Apolipoproteïne A-I Zenuwen, nieren, hart, lever, larynx, huid
Apolipoproteïne A-II Nieren, hart
Apolipoproteïne C-II Nieren
Apolipoproteïne C-III Nieren
Beta-2 microglobuline Maag- darmstelsel, autonoom zenuwstelsel, speeksel- en traanklieren
Cystatine Hersenen
Fibrinogeen A α-keten Nieren
Gelsolin Zenuwstelsel, huid en ogen
Interleukin-31 receptor A Huid
Lysozyme Nieren, lever, hart, milt, maag- darmstelsel en speekselklieren
Oncostatin M receptor Huid


Gelokaliseerde amyloïdose
Bij lokale vormen van amyloïdose blijft productie en afzetting beperkt tot één plaats of orgaan in het lichaam. Bekende vormen zijn de ziekte van Alzheimer (amyloïd in de hersenen) en diabetes mellitus type II (amyloïd in de eilandjes van Langerhans in de alvleesklier). Maar in de klinische praktijk bedoelen we vooral de lokale afzettingen in de larynx, in de oogleden of conjunctivae, in de urinewegen, in de huid of op andere plaatsen.

 

In het kort

Er zijn verschillende typen systemische amyloïdose: bij AA-amyloïdose is er ophoping van het ontstekingseiwit SAA, meestal in de nieren. Bij AL-amyloïdose is er ophoping van kappa of lambda lichte ketens die in overmaat gemaakt worden door kwaadaardige plasmacellen. Dit eiwit kan zich vrijwel overal in het lichaam ophopen, de hersenen uitgezonderd. Bij ATTR-amyloïdose is er ophoping van het eiwit transthyretine: bij de erfelijke vorm van ATTR-amyloïdose hoopt het eiwit zich vooral op in het zenuwstelsel en/of hart en soms in de ogen, hersenen en andere organen. Bij de ouderdomsvorm van ATTR-amyloïdose hoopt het eiwit zich vooral op in het hart, maar ook wel in de carpaletunnel en ligamentum flavum van de wervelkolom. Naast de erfelijke vorm van ATTR-amyloïdose zijn er ook andere zeldzame erfelijke typen amyloïdose. Er bestaan ook lokale vormen van amyloïdose. Hierbij blijft de ophoping van eiwit beperkt tot één plaats of orgaan waar, voorafgaand aan de afzetting van amyloïd, ook de productie van het voorlopereiwit plaatsvindt.